بهمن
در این مقاله از سایت کرمون شاپ سعی شده نکات کاربردی در مورد کود آلی بیان شود، امیدیم که کمک ناچیز به کشاورزان عزیز کرده باشیم.
در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور که مناطق پسته کاری را نیز شامل می‌شود از یک طرف به دلیل بالا بودن درجه حرارت و کمبود رطوبت، سرعت تجزیه مواد آلی بالاست و اگر رطوبت هم کافی باشد تجزیه مواد آلی تشدید می‌گردد.
از طرف دیگر بازکشت مواد آلی یا بقایای گیاهی به خاک کم می‌باشد (به خصوص در مورد درختان پسته) این دلایل باعث می‌شود خاک‌های مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور ما به طور ذاتی از نظر مواد آلی فقیر باشند.
بنابراین باید مواد آلی به صورت کود به خاک این مناطق اضافه شود.
کودهای آلی اغلب شامل کودهای دامی و طیور، کمپوست، لجن فاضلاب و کودهای سبز می‌باشد که از بین آنها کودهای دامی و مرغی در مناطق پسته کاری مصرف بیشتری دارد.
در مورد اثرات کودهای آلی یا به طور کلی کود آلی در خاک، این تفکر که این گونه کودها فقط تأمین کننده عناصر غذایی دختان پسته هستند یک ساده‌انگاری بیش نیست چرا که این کودها علاوه بر تأثیر بر خصوصیات حاصلخیزی خاک خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک را نیز تحت تأثیر خود قرار وی دهند.
اثرات کود آلی بر خصوصیات فیزیکی خاک
1- بهبود ساختمان خاک
ساختمان خاک یعنی هم آوری ذرات خاک (شن، سیلت و رس) و تشکیل ساختاری که خاکدانه نام دارد. به طور کلی، یک خاک هرچه خاکدانه های بیشتر و پایدارتری داشته باشد وضعیت مطلوبتری خواهد داشت.
از موادی که باعث تشکیل ساختمان خاک شده و آنرا پایدارتر می نماید می توان به مواد آلی اشاره نمود.
مواد آلی در خاک های شنی (سبک) با متصل کردن ذرات به یکدیگر باعث تشکیل ساختمان می گردد و در خاک های رسی (سنگین) از چسبندگی زیاد ذرات خاک جلوگیری نموده و وضعیت بهتری به خاک می دهد.
بنابر این کاربرد مواد آلی در همه خاک ها مفید بوده و منجر به تشکیل ساختمان بیشتر و پایدارتر می گردد.
اکثریت خصوصیات خاک تحت تاثیر وضعیت ساختمان خاک قرار دارد به طور مثال نفوذ آب در خاک، تهویه خاک، میزان خلل و فرج یا منافذ خاک، نگهداری آب در خاک و نفوذ ریشه در خاک، همگی تحت تاثیر ساختمان خاک قرار می گیرد.
2- کم کردن وزن مخصوص ظاهری و افزایش تخلخل خاک
وزن مخصوص ظاهری خاک به معنی وزن حجم معینی از خاک است مقادیر زیادی آن نشان دهنده متراکم بودن خاک و مناسب نبودن وضعیت ساختمان خاک است.
مواد آلی باعث می شوند که وزن مخصوص ظاهری خاک کاهش یافته و به اصطلاح عمومی، خاک پوک شده و همچنین از فشردگی زیاد خاک جلوگیری می نماید.
تخلخل یا میزان منافذ خاک نیز با افزایش ماده آلی خاک بیشتر شده و این مساله به نگهداری بیشتر آب و تهویه بهتر خاک کمک می کند.
3- افزایش نفوذ پذیری آب در خاک
بهبود وضعیت ساختمان خاک باعث افزایش نفوذپذیری آب در خاک می گردد. خاک های با مواد آلی کم ساختمان مطلوبی ندارند بنابراین خاک های بدون ساختمان یا با ساختمان ضعیف نفوذپذیری مناسبی ندارند.
4- افزایش ظرفیت نگهداری آب خصوصاً در خاک‌های شنی
از خصوصیات مواد آلی نگهداری آب چند برابر وزن خود می باشد با توجه به اینکه اکثر مناطق پسته کاری با کمبود آب رو برو هستند استفاده از مواد آلی می تواند در نگهداری آب در خاک کمک نماید.
از طرفی نگهداری آب در خاک های با ساختمان خوب بهتر صورت می گیرد و همانطور که گفته شد مواد آلی باعث بهبود وضعیت ساختمانی خاک می گردند.
در خاک های شنی با مواد آلی کم چون منافذ درشت بیشتر بوده و ساختمان خاک نیز ضعیف تر است ظرفیت نگهداری آب در خاک کم می باشد، بنابراین در خاک های شنی اثر مواد آلی بر ظرفیت نگهداری آب در خاک بیشتر است.
5- کاهش چسبندگی خاک‌های رسی
خاک های رسی معمولا خاک های با چسبندگی زیاد می باشند که نفوذپذیری آب و تهویه در آنها کم بوده و عملیات کشاورزی بر روی چنین خاک هایی با مشکل روبرو است.
افزایش مواد آلی به خاک های رسی سنگین باعث کاهش چسبندگی و در نتیجه بهبود خصوصیات نامطلوب آنها می شود.
6- افزایش چسبندگی خاک‌های شنی
برخلاف خاک های رسی، خاک های شنی چسبندگی کمی دارند و این مساله باعث نفوذ سریع تر از حد معمول آب و ظرفیت پایین نگهداری آب در این خاکها می گردد.
افزایش مواد آلی به خاک های شنی باعث افزایش چسبندگی و ظرفیت نگهداری آب می گردد.
7- تهویه بهتر به علت افزایش تخلخل خاک
ریشه گیاهان و بسیاری از جانداران ریز خاک جهت انجام وظایف خود نیاز به اکسیژن و تهویه دارند. همانطور که در سطور بالا توضیح داده شد افزایش مواد آلی به خاک باعث بهبود ساختمان و افزایش تخلخل خاک می شود که این خود باعث تهویه بهتر خاک می شود.
اثرات کود آلی بر خصوصیات شیمیایی خاک
1- افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی خاک
2- کاهش موضعی PH
3- شرکت در فرآیندهای اکسید و احیاء
4- تشکیل ترکیبات قابل‌جذب کمپلکس شده با عناصر معدنی
اثرات کود آلی بر خصوصیات حاصلخیزی خاک
1- تأمین بخشی از عناصر غذایی موردنیاز گیاه
2- تحریک عناصر غذایی در خاک و جذب بهتر به وسیله ریشه گیاه
3- افزایش ظرفیت نگهداری عناصر غذایی
اثرات کود آلی بر خصوصیات بیولوژیکی خاک
1- تأمین ماده اولیه و انرژی برای جانداران ریز خاک
2- ایجاد تعادل در رطوبت و تأمین اکسیژن کافی برای جانداران ریز خاک
شیوه کاربرد کود آلی در مناطق پسته خیز
در ابتدا باید ذکر شود که در مورد مصرف کود دامی باید حتما از کود دامی پوسیده استفاده کرد و از مصرف کود دامی تازه و نپوسیده اکیدا خودداری شود.
کاربرد کودهای حیوانی در سطح خاک معایبی دارد ازجمله هدایت ریشه‌های مویین به عمق‌های بالاتر خاک و زیادشدن احتمالی صدمه دیدن آنها و زیادشدن علف‌های هرز در باغ.
همچنین کاربرد کودهای مرغی به روش سطحی اصلاً توصیه نمی‌شود چون این کودها به دلیل آلودگی بیشتر به قارچ‌های آسپرژیلوس می‌توانند آلودگی پسته به آفلاتوکسین را باعث شوند.
به همین دلیل شیوه کاربرد کودهای آلی در باغ‌های پسته روش کانال کود می‌باشد.
در این روش، کود در کانالی که در سایه‌انداز یک‌طرف درختان پسته تعبیه می‌گردد ریخته می‌شود.
عمق این کانال با توجه به سن درختان، نحوه مدیریت آبیاری و نوع خاک که باعث می‌شود عمق تراکم ریشه درختان پسته تغییر نماید، تعیین می‌شود. به‌طور یکه عمق کانال باید حد متوسط عمق تراکم ریشه‌های مویین باشد.
این عمق در خاک‌های گوناگون از نظر بافت و ساختمان متفاوت است. دوره آبیاری و میزان آب مصرفی و نوع مدیریت نیز بر عمق تراکم ریشه اثر می‌گذارد.
بنابراین این عمق کانال کود باید با توجه به نوع خاک و مدیریت خاک و آبیاری و مشورت با کارشناسان تعیین شود.
روش کانال کود در بیشتر مناطق پسته کاری معمول است و روش مناسبی نیز می‌باشد چرا که اثربخشی مواد آلی در ناحیه اطراف ریشه و اصلاح خصوصیات خاک در این ناحیه می‌گردد. همچنین اگر کودهای آلی دارای بذر علف‌های هرز و بعضی میکروارگانیسم‌های مضر باشند، روش کانال کود باعث به حداقل رسیدن اثرات سوء آنها خواهد شد.
مقدار مورداستفاده کود آلی
مقدار مورد استفاده از کودهای آلی بر حسب نوع کود و شرایط آب و هوا و خاک می‌تواند متفاوت باشد و در این راه باید از مشورت با کارشناسان بهره برد ولی به‌طور کلی تین مقدار می‌تواند از 20 تن در هکتار تا 50 تن در هکتار نوسان داشته باشد.
ترکیب شیمایی انواع کودهای آلی رایج
ترکیب انواع کودهای آلی رایج که در مناطق پسته کاری نیز از آنها استفاده می‌شود نشان می‌دهد در این میان می‌توان گفت که کود مرغی از نظر عناصر نیتروژن، فسفر، کلسیم، منیزیم، سدیم و گوگرد از غنی‌ترین کودها می‌باشد.
کود گوسفندی هم از نظر نیتروژن (ازت) مشابه کود مرغی ولی از نظر پتاسیم غنی‌تر از آن می‌باشد.
از نظر عناصر کم نیاز هم عناصر روی، مس و منگنز کود مرغی غنی بوده و در این میان کود گاوی حالت بینابین دارد.
در مجموع در میان کودهای آلی متداول از نظر عناصر غذایی به ترتیب مرغی، گوسفندی و گاوی قرار می‌گیرد.
این اختلافات به نوع تغذیه حیوانات بر می‌گردد به طوری که علف خشک، سیلو شده، علف تازه و غده‌ها غنی از پتاسیم هستند و تغذیه با آنها موجب زیاد شدن پتاسیم در کود دامی می‌شود.
دانه‌ها و بذرها هم محتوی ازت و فسفر زیادند، به همین دلیل هم کودهای مرغی (به علت تغذیه طیور از دانه) محتوی ازت و فسفر بالایی هستند البته علاوه بر مقدار مطلق عناصر، قابلیت جذب هر یک از آنها نیز باید مدنظر قرار گیرد.
مقدار فسفر و پتاسیم تقریباً صد در صد قابل‌جذب است در صورتی که در مورد ازت این‌گونه نیست و به طور کلی فقط 50 درصد ازت موجود در کود دامی را می‌توان در برنامه‌ریزی کودی منظور کرد.
استفاده از کودهای آلی در مناطق پسته کاری
در مورد نوع کود آلی مورد استفاده در مناطق پسته کاری تجربیات و نقطه نظرات باغداران جالب توجه است.
بعضی از باغداران اعتقاد دارند که کود مرغی مناسب‌تر بوده و باعث بالا رفتن عملکرد می‌شود، همانطور که گفته شد کود مرغی از عناصر نیتروژن، فسفر، کلسیم، سدیم و گوگرد غنی است ولی کود مرغی نسبت به کودهای حیوانی اثر کمتری بر بهبود خصوصیات فیزیکی و نگهداری رطوبت دارد.
از ترکیب شیمیایی و خصوصیات دیگر این کود مثل (EC) شوری (نشان‌دهنده میزان املاح کل کود) می‌توان استنباط کرد که کود مرغی در شرایط کمبود شدیدتر ازت و فسفر، اراضی با شوری کمتر و بافت متوسط رو به سبک و باغ‌هایی که به مقدار کافی با آب باکیفیت مناسب آبیاری می‌شوند، بهره‌وری بیشتر دارند.
بنابراین اگر بعضی از باغداران به دلیل شرایط خاص خود، نتیجه خیلی خوبی از کودهای مرغی گرفتند اند، دلیل براین نیست که در همه باغ‌ها و آن هم هرساله از این نوع کود استفاده شود.
در مورد کودهای گاوی و گوسفندی نیز نظرات باغداران متفاوت است به طوری که بعضی از باغداران به مصرف یکی از این کودها در باغ‌ها خود اعتقاددارند و آنها مناسب‌تر می‌دانند که این مساله بیشتر به شرایط آب و خاک باغ‌ها مورد نظر برمی‌گردد.
علاوه بر تفاوت در میزان عناصر غذایی در این دو نوع کود آلی EC کود گاوی از کود گوسفندی کمتر است و این از شاخص‌های مهم در درجه مناسب بودن هر یک از این کودها در باغ‌های با شرایط متفاوت است. به طوری که کود گاوی نسبت به کود گوسفندی در شرایط شوری بیشتر خاک، بافت سنگین‌تر، دوره‌های آبیاری بیشتر بهره‌وری بیشتری دارد.
علاوه بر این به طور کلی کود گاوی نسبت به کود گوسفندی، دارای عناصر کم نیاز بیشتری است؛ بنابراین در یک مدیریت کودی صحیح باید تمامی عوامل ذکرشده بالا را در نظر داشت و با توجه به خصوصیات خاک، آب و مدیریت آبیاری، نوع کود دامی را انتخاب نمود.
در بسیاری از شرایط باید سعی شود در صورت امکان مخلوط کودها را به کاربرد.
همچنین می‌توان کم و کاستی‌های کود دامی را با اضافه کردن مقادیر مناسب کودهای شیمیایی مربوطه جبران کرد.
به طوری که امروزه برای رسیدن به عملکردهای بالا چاره‌ای جز کاربرد تلفیق کودهای آلی و شیمیایی نیست چرا که اغلب کودهای آلی با توجه به سرعت کم آزادسازی عناصر نمی‌توانند تمام نیاز غذایی گیاهان، مخصوصاً گیاهان پرتوقع را تأمین نمایند و استفاده تنها از کودهای شیمیایی نیز خاک را در جهت تخریب و کاهش حاصلخیزی سوق خواهد داد.
اما منظور از استفاده تلفیقی از کودهای آلی و شیمیایی این نیست که به کود آلی همه عناصر غذایی در قالب کودهای شیمیایی اضافه شود چون این تنها یک انتخاب است و برای شرایط خاصی که در سطور زیر به آن شرایط بیشتر اشاره می‌شود کاربرد دارد.
بلکه منظور این است که کودهای آلی غنی‌شده با عناصر غذایی مختلف و با نسبت‌های متفاوت تهیه شود تا باغداران بر اساس شرایط باغ خود و نتایج تجزیه خاک و برگ بنابه توصیه کارشناسان و اهل فن از هر کدام از کودهای آلی غنی‌شده مناسب استفاده نمایند.
در مناطق پسته کاری کشور خصوصاً در سالهای اخیر کودهای مخلوط آلی شیمیایی مختلف، به اسامی و کیفیت متفاوت عرضه شده است که متأسفانه آن‌چنان که باید و شاید نظارت شایسته‌ای بر کیفیت آنها اعمال نمی‌شود.
نکات علمی و فنی خاص کود آلی
1- با توجه به شرایط آبی، خاک و مدیریتی هر یک منطقه صورت عرضه و مصرف هر نوع کود آلی در مناطق پسته کاری باید گیرد.
2- در ساخت کودهای آلی غنی‌شده باید تعادل عناصر غذایی و کیفیت مطلوب کود را در نظر داشت.
3- یک نوع کود آلی غنی شده برای همه باغ‌ها و همه مناطق مناسب نیست.
4- به دلیل اینکه کودهای آلی غنی‌شده تولیدی، حاوی اکثر عناصر غذایی موردنیاز گیاه می‌باشد، بدیهی است که این نوع کودها برای همه خاکها، شرایط مختلف و همه باغ‌ها مناسب نیست.
کودهای آلی غنی‌شده معمولاً برای خاک‌های شنی سبک که دارای مقادیر کمی از اکثر عناصر غذایی هستند، باغ‌هایی که سالیان متمادی از کودهای شیمیایی استفاده ننموده‌اند و به طور کلی خاک‌هایی که نتایج تجزیه آنها کمبود کمی اکثر عناصر غذایی را نشان دهد، می‌تواند قابل توصیه باشد.
5- در تهیه و ساخت کودهای آلی غنی‌شده باید نیاز غذایی خاص درختان پسته را در نظر داشت و کودهای آلی با درصدهای متفاوت از عناصر غذایی مورد نیاز تولید گردد و لزومی ندارد که کودهای آلی غنی‌شده حاوی همه عناصر غذایی باشد.