روش های کاربردی برای کاهش آفلاتوکسین پسته

روشهاي كنترل آفلاتوکسین پسته در مراحل توليد پسته

مبارزه عملی با آفلاتوکسین پسته : نتايج تحقيقات متعدد نشان مي دهد در صورتي كه فرآوري پسته براساس اصول صحيح علمي انجام گيرد، علت اصولی آلودگي محصول پسته به عدم مديريت صحيح باغ بر مي گردد.

عوامل عمده آلودگي محصول پسته در باغ وجود پسته هاي زودخندان حمله آفات و تاخير در برداشت محصول مي باشد.
بنابر اين رعايت اصول احداث باغ و اعمال مديريت صحيح، مي تواند نقش مهمي در كنترل آفلاتوکسین پسته داشته باشد.

1 ـ نقش احداث باغ در کنترل آفلاتوکسین پسته

1-1 – شرايط آب و هوايي

آگاهي از شرايط آب و هوايي منطقه از نظر تامين نياز حرارتي، نبودن سرماي بهاره و پاييزه، داشتن تابستانهاي گرم و طولاني، عدم وجود بارندگي و بادهاي شديد در فصل گلدهي و برداشت، از ضروريات توليد محصول اقتصادي و سالم پسته مي باشد.

نكته قابل توجه اين است كه وجود بارندگي در فصل برداشت، سبب افزايش رطوبت نسبي شده احتمال آلودگي آفلاتوکسین پسته را افزايش ميدهد.

2-1- نقشه باغ

پس از انتخاب منطقه مناسب كاشت، ابتدا بايد نقشه دقيقي از زمين تسطيح شده مورد نظر را بر روي كاغذ رسم نمود و در آن فواصل دقيق درختان روي رديف و بين رديفها، محل احداث ساختمان و يا تاسيسات مورد نياز، مسير جاده و خيابانهاي باغ، شبكه آبياري، جهت وزش باد غالب و شيب زمين را مشخص كرد.

3-1 – فاصله كاشت:

با توجه به اينكه فاصله كاشت، تعيين كننده تراكم واحد سطح است و تراكم درخت روي نفوذ نور، تهويه و بخصوص رطوبت نسبي محيط اطراف درختان تاثير مي گذارد، بنابراين تراكم بيش از حد باعث افزايش رطوبت نسبي هواي اطراف درخت، مخصوصاً هنگام آبياري در زمان برداشت مي شود.

افزايش رطوبت نسبي، احتمال آلودگي محصول به آفلاتوکسین پسته را افزايش مي دهد. بنابراين با توجه به نوع خاك، آب و هوا، پايه و رقم مورد نظر، فواصل كاشت روي رديف 4-3متر و بين رديف 7-6 متر توصيه مي شود.

4-1 – انتخاب رقم:

با توجه به اينكه ارقام پسته از لحاظ زمان رسيدن (زودرسي، ديررسي) رسيدن يكنواخت، ريزش پسته هاي رسيده قبل از برداشت و درصد پسته هاي زودخندان با هم تفاوت دارند، بنابراين انتخاب رقم مناسب از اهميت زيادي برخوردار است.
در مناطقي كه داراي بارندگي اواخر تابستان هستند، بهتر است از ارقام زودرس(فندقی زودرس، رضايي زودرس و…) استفاده كرد تا اينكه قبل از شروع بارندگيهاي اواخر فصل، محصول برداشت شده باشد.

همچنين در مناطقي كه داراي تابستانهاي خنك هستند، به دليل عدم تامين نياز حرارتي، رسيدن ميوه تا اواخر مهرماه طول مي كشد و چون در اين زمان احتمال ريزيش باران افزايش مي يابد، لازم است از ارقامي استفاده شود كه نياز حرارتي كمتري دارند.
با توجه به اينكه ارقام مختلف پسته از نظر زمان رسيدن، متفاوت مي باشند، كاشت مخلوط آنها در باغ مشكلات متعددي را به وجود مي آورد.

به طور مثال اگر رقم احمد آقايي با رقم اكبري به صورت مخلوط كشت شده باشد، چون رقم احمد آقايي زودتر از رقم اكبري مي رسد، امكان برداشت هم زمان وجود نداشته و تاخير در برداشت هم آلودگي پسته هاي رقم احمد آقايي را افزايش مي دهد.

بنابراين لازم است از كاشت مخلوط ارقام در باغ خودداري شده و باغات مخلوط موجود نيز به صورت تك رقم، اصلاح شوند.
البته در مناطقي كه محدوديت شرايط آب و هوايي وجود ندارد، براي احداث باغات وسيع پسته بايستي مجموعه اي از ارقام زودرس متوسط رس و دير رس را در قطعات جداگانه كشت نمود تا بدليل اختلاف در زمان رسيدن محصول، فرصت لازم و كافي براي برداشت و استفاده بهينه از ماشين آلات فرآوري ، مهيا شود.
درصد زودخنداني در ارقام مختلف، متفاوت مي باشد.

تحقيقات انجام شده نشان مي دهد كه در ارقام قزويني، شاه پسند و اوحدي، عارضه زودخنداني وجود ندارد و در ارقام ايتاليايي، احمد آقايي، اكبري و كله قوچي كمتر از يك درصد مي باشد.
بيشترين درصد زودخنداني مربوط به ارقام لك سيريزي، ممتاز تاج آبادي و ابراهيم آبادي مي باشد.

بنابراين لازم است به منظور كاهش آلودگي آفلاتوکسین پسته در باغ، از ارقامي كه درصد زودخنداني كمتري دارند، استفاده شود.

2ـ نقش داشت در کنترل آفلاتوکسین پسته

1-2 – هرس باردهي

پس از رسيدن درخت پسته به سن باردهي، بايد هر ساله شاخه هاي خشك، آلوده به آفات و بيماريها، پاجوشها و شاخه هايي كه رو به پايين و يا به طرف مركز درخت رشد مي نمايند را حذف نمود . همچنين لازم است شاخه هايي كه رشد بيش از حد دارند را نيز سر برداري نمود.

قابل ذكر است كه افزايش تراكم شاخه در داخل تاج درخت، باعث كاهش نفوذ نور و تهويه مي شود كه اين خود عامل مهمي در كاهش محصول و افزايش رطوبت نسبي محيط شده و شرايط آلودگي محصول بيشتر فراهم مي شود.

2-2 – آبياري

با توجه به اهميت عارضه زودخنداني در توليد پسته هاي آلوده به آفلاتوكسين و نقش آبياري در ايجاد اين عارضه، رعايت مقدار و دور آبياري صحيح در باغ پسته برحسب شرايط منطقه، كاملاً ضروري مي باشد.
تحقيقات انجام شده نشان مي دهد كه آبياري نامناسب در اواخر بهار، باعث افزايش تعداد پسته زودخندان مي شود.

براي مثال، حذف يك نوبت آبياري در اوايل خرداد كه زمان افزايش سريع اندازه پسته و سخت شدن پوست استخواني مي باشد، باعث زياد شدن درصد پسته هاي زودخندان مي شود.
بنظر مي رسد تنش آبياري در مرحله تشكيل و سخت شدن پوست استخواني، باعث كاهش استحكام پوست استخواني در محل خنداني شده و در مرحله رشد نهايي، فشار مغز به آنان باعث شكافته شده و خندان شدن آن قبل از موعد مي شود. در اين مرحله پوست سبز پسته هنوز به پوست استخواني چسبيده است و در محل خنداني شكاف برميدارد.
نوسانات آبياري در تشكيل پسته هاي زودخندان و امكان آلودگي آنها به حشرات و قارچهاي مولد آفلاتوكسين تاثير زيادي دارند .

بنابراين يكي از راههاي كاهش پسته هاي زودخندان و در نتيجه كاهش آلودگي به آفلاتوکسین پسته انجام عمليات منظم آبياري است.

3-2 – تغذيه و كوددهي

عناصر مختلف غذايي در رشد و نمو ميوه پسته، نقش زيادي دارند، لذا كم و زيادشدن
عنصري خاص و يا بهم خوردن تعادل عناصر غذايي، رشد و نمو ميوه را مختل مي نمايد .
بنظر مي رسد تغذيه نامناسب و كمبود بعضي از عناطر به خصوص كلسيم، عارضه زودخنداني و شكاف خوردگي نامنظم پوست سبز را افزايش مي دهد.

كودهاي حيواني مخصوصاً كود مرغي را بايد به دليل ايجاد شرايط مناسب براي رشد قارچهاي مولد آفلاتوکسین پسته در حداقل زمان ممكن به باغ انتقال داده و در شيارهايي به عمق 30 تا 50 سانتيمتر قرار داد تا از امكان رشد قارچ و پخش اسپور آن جلوگيري شود.

لذا توصيه مي شود تغذيه باغهاي پسته به طور اصولي ايجاد شود.

4-2 – بهداشت باغ:

آفات

هر عاملي كه باعث شود تا پوست نرم پسته كه محافظ مغز آن مي باشد، خسارت ببيند، بافت مغز را در معرض تهاجم قارچهاي هوازا قرارداده و امكان ابتلا به  را   آفلاتوکسین پسته افزايش مي دهد.

بنابراين آفاتي مانند سن، شب پره خرنوب و پرندگان كه به ميوه پسته خسارت مي زنند، نقش مهمي در شيوع آلودگي دارند.

بهترين روش مبارزه با پرندگان استفاده از دور كننده ها و براي آفات، كنترل به موقع آنها مي باشد.

علفهاي هرز:

علفهاي هرز علاوه بر اين كه شرايط رطوبتي باغ را براي رشد قارچ مساعد مي كنند، محل زمستان گذاراني بعضي از آفات نيز مي باشند، بنابراين اعمال مديريت مبارزه ضروري است.

بقاياي گياهي:

بقاياي گياهي در باغ مثل برگ، گل آذين نر، دم خوشه و ميوه هاي باقيمانده در باغ باعث ايجاد كانوني براي شيوع آلودگي به قارچهاي مولد آفلاتوکسین پسته مي شود.

بنابراين بايستي براي كاهش آلودگي و رعايت بهداشت باغ، منابع مذكور را حذف نمود.
در بعضي از مناطق پسته كاري، پوست رويي و محور خوشه ها پس از فرآوري به باغ منتقل مي شوند كه اين خود يكي از عوامل مؤثر در افزايش جمعيت قارچهاي مولد آفلاتوكسين مي باشد.

لذا توصيه مي شود از انتقال اين مواد و يا هر نوع پس مانده حاصل از فرآوري به باغ و انبايش آنها در مجاورت باغهاي پسته خودداري نموده و آنها را نيز مانند كود حيواني در زير خاك مدفون نمود.
با توجه به موارد ذكر شده، هرس نامناسب، باران زود هنگام، دير برداشت كردن محصول، سمپاشي هاي آخر فصل، مخلوط كردن دانه هاي ريخته شده بر روي زمين و خوشه هاي روي شاخه هاي پايين كه با خاك در تماس هستند با دانه هاي سالم، آبياري هاي بي مورد آخر فصل، باعث بالا بردن رطوبت و در نتيجه ايجاد آفلاتوكسين در دانه هاي پسته مي شود كه بايد تا حد امكان از ايجاد شرايط فوق كه شرايط مطلوب رشد قارچ را فراهم مي سازد جلوگيري نمود.

3- نقش برداشت در کنترل آفلاتوکسین پسته

با توجه به نامناسب بودن سيستم كاشت بعضي از باغات پسته و عدم امكان برداشت مكانيزه، دقت در رعايت اصول صحيح و بهداشتي برداشت و انتقال، مي تواند نقش اساسي درتهيه محصول سالم ايفا نمايد.

1 – 3 – تعيين زمان برداشت محصول

زمان رسيدن پسته با علايم ظاهري مانند تغيير رنگ پوست رويي، سهولت پوست دهي و جدا شدن ميوه از خوشه همراه است.

علاوه بر اين تغييرات ميزان چربي و قند مي تواند به عنوان شاخص رسيدن پسته مورد استفاده قرار گيرد. چنانچه برداشت تا بعد از زمان فوق به طول انجامد. تغييرات جوي نظير باد و بارندگي موجب ريزش محصول خواهد شد. به غير از دانستن زمان رسيدن محصول، ملاحظات ديگري نيز بايد براي تعيين زمان برداشت مورد توجه باشد، مانند درصد پسته هايي كه در اثر آغاز مرحله پيري تركهايي در پوست نرم رويي آنها ايجاد شده است.

علاوه بر آن، سم پاشيهاي زمان داشت بايد طوري تنظيم شوند كه قبل از شروع برداشت، دوره كارنس يا زماني كه بعد از سم پاشي جهت تجزيه سم مورد نياز است در آنها به پايان رسيده باشد.

همچنين آخرين آبياري كه نقش به سزايي در بالا بردن درصد خنداني دارد نيز متناسب با زمان برداشت انجام گيرد. از نكاتي كه براي جلوگيري از به تاخير افتادن عمل آوري پسته و توقف بيش از حد در پايانه ها بايد مورد توجه قرار گيرد، فراهم بودن امكانات فرآوري و خشك كردن است.

با توجه به عدم يكنواختي رسيدن محصول، مي توان بعد از مشاهده رسيدن 80-60درصد ميوه ها اقدام به برداشت نمود.

2-3 – برداشت محصول

با توجه به وضعيت باغهاي پسته و عدم وجود امكانات مناسب براي برداشت مكانيزه، اين كار به طور دستي و با صرف نيروي كارگري و وقت زياد انجام مي شود. ماشينهاي برداشت پسته طوري طراحي شده اند كه امكان تماس پسته چيده شده با خاك وجود ندارد.

پسته ها معمولاً بعد از چيده شدن توسط تريلر يا كاميون به پايانه منتقل مي گردند.
نكاتي كه بايد هنگام برداشت مورد توجه واقع شوند: برداشت محصول در ساعات اوليه روز انجام شود تا در اثر گرماي خورشيد، دماي توده محصول بالا نرود.

محصول چيده شده بايد در جاي خنك و زير سايبان قرار داده شوند. در زمان برداشت بايد سعي شود كمترين صدمه مكانيكي به محصول وارد شود. توجه به اين نكته ضروري است كه ممكن است پسته هايي در باغ دچار آلودگي شده باشند كه حذف آنها از توده محصول امكان پذير نباشد، در اين صورت مي توان با كنترل رطوبت دماي توده محصول احتمال انتقال آلودگي از پسته هاي آلودگي به پسته هاي سالم را كاهش داد.
همان طور كه قبلاً گفته شد، يكي از راههاي نفوذ قارچ و ايجاد آلودگي، شكافهاي ايجاد شده در پوست رويي است، بنابراين انباشتن و ايجاد فشار بر روي دانه هاي چيده شده نيز مي تواند عاملي براي انتقال آلودگي به دانه هايي كه پوست آنها لهيده شده يا شكاف برداشته اند، مي باشد.

عدم تهويه مناسب، باعث بالا رفتن دما در ميان پسته ها و ايجاد شرايط مناسب براي رشد قارچها آفلاتوکسین پسته مي شود.

پسته هاي چيده شده شده در گوني مانع تهويه كافي مي شود.

بنابراين استفاده از آن براي انتقال پسته هاي چيده شده مجاز نيست. كف تريلي كه پسته ها را حمل مي كند نيز بايد به وسيله پرده پلاستيكي پوشانده شده و بعد از تخليه نيز اطمينان حاصل كرد كه دانه اي پسته در گوشه و كنار تريلي باقي نمانده باشند تا محموله هاي بعدي دچـار آلـودگي نشوند .

پستـه هاي چيده شده را نيز بايد به نزديك ترين پايانه منتقل و در سريع ترين زمان ممكن پوست گيري و خشك نمود.

4- نقش فرآوري در کنترل آفلاتوکسین پسته

فرآوري به عملياتي گفته مي شود كه طي آن محصول تازه برداشت شده پسته در پايانه پوست گيري، شستشو، خشك و جداسازي شده و محصول قابل نگهداري در انبار بدست آيد.
اولين مرحله فرآوري پوست گيري است. تخليه كامل و شستشوي پوست كنها بعد از هر نوبت كاري، جز واجبات است تا ضايعات پسته از قبيل پوست نرم رويي و خوشه هاي آن كه مي توانند بستر مناسبي براي رشد قارچ آفلاتوکسین پسته باشند، از محل فرآوري دور شوند.

خارج كردن سريع پوست نرم پسته از اطراف دستگاه پوست كن، از انتشار اسپور قارچ در پايانه جلوگيري مي كند. همان طور كه قبلاً اشاره شد، يكي از منابع آلودگي در باغ پسته اي زودخندان مي باشند كه با ظاهري نسبتاً مشخص قابل جداسازي هستند ولي بعد از پوست گيري استفاده از مشخصه هاي ظاهري پسته هاي زود خندان براي جدا كردن آنها ممكن نييست لذا بايد از طريق ديگري اقدام به جدا كردن آنها نمود.

نتايج تحقيقات نشان مي دهد كه اين پسته ها معمولاً وزن كمي داشته و آنها را به همراه پسته هاي آفت زده و نارس مي توان بوسيله آب جدا كرد. غوطه وري سريع پسته هاي پوست گيري شده در آب تازه و تميز و حذف پسته هايي كه در سطح آب شناور مي شوند نيز مي تواند كمك مؤثري در كاهش آنها باشد.
استفاده از روشهاي ديگر جداسازي نظير فشار هوا و جدا سازي چشمي توسط نيروي كارگر يا استفاده از حوض خشك براي جدا كردن باقيمانده پوست، مواد اضافي، پسته هاي بد شكل و لكه دار بعد از پوست گيري، ضروري است و بايد حتي الامكان قبل از خشك كردن پسته، انجام شود.

هنگام شستشو، مقداري آب در فاصله بين مغز و پوست استخواني پسته جمع مي شود خارج نكردن اين آب، موجب صرف انرژي زيادي در هنگام خشك كردن پسته خواهد شد، بنابراين عبور پسته از روي صفحه هاي مشبك و لرزان يا هر طريق ديگري كه موجب خروج آب از آن شود، كارايي خشك كن پسته را بالا خواهد برد.
آفلاتوکسین پسته، نياز به دماي مناسب، رطوبت كافي و ماده غذايي دارند. با خشك كردن سريع پسته به مقدار مناسب كه اجازه رشد به قارچها را ندهد، عملاً مصونيت لازم براي پسته ايجاد مي شود.

اين حد رطوبتي در پسته معادل 7-5 درصد رطوبت بر مبناي وزن خشك آن مي باشد. در هنگام استفاده از خشك كن بايد دماي آن درحدي باشد كه قادر به از بين بردن كليه شكلهاي رويشي قارچ باشد.

بنابراين دماي خشك كن در هيچ قسمت آن نبايد كمتر از 55درجه سانتيگراد باشد، در غير اين صورت و با انباشته شدن پسته مرطوب در دماي كمتر از 50درجه سانتيگراد، شرايط رشد و تكثير قارچ به خوبي مهيا بوده و امكان گسترش آلودگي بوجود خواهد آمد.
زمان خشك كردن نيز بايد به مقداري باشد كه رطوبت پسته به اندازه نهايي آن برسد. يا بعد از خشك شدن پسته ها با دميدن هواي خنك دماي آنها را پايين و سپس اقدام به تخليه خشك كن نمود.

هرگز نبايد پسته هاي با رطوبت بالاي 7درصد را انباشته كرد، زيرا شرايط مناسب جهت رشد و تكثير آفلاتوکسین پسته فراهم خواهد شد.

استفاده از خشك كنهاي داراي تجهيزات كنترل دما و محاسبه زمان لازم براي خشك شدن پسته ضروري است. معمولاً در دماي 60 تا 70درجه سانتيگراد 10الي 14ساعت براي خشك كردن پسته لازم است.
به طور معمول پسته ها بعد از خشك شدن براي انجام عملياتي نظير جداسازي پسته خندان از دهان بسته، درجه بندي و جداسازي پسته هاي بد شكل و لك داري كه از مراحل قبلي به جا مانده اند، در انبار يا سيلوهاي موقت نگهداري مي شوند.

در اين هنگام بايد توجه نمود كه شرايط مناسب براي جذب مجدد رطوبت يا حمله آفات انباري نظير شب پره هندي براي پسته فراهم نشود.

استفاده از انواع غربالها و جدا كننده هاي الكترونيكي مي تواند سرعت عمليات را زياد نمايد.

1-4- تاخير در پوست گيري

تاخير در پوست گيري پسته هاي چيده شده مجاز نيست، زيرا اين پسته ها حساسيت بيشتري نسبت به آلودگي دارند.

انبايش پسته در پشت چرخهاي پوست گيري نيز موجب انتقال آلودگي از پسته هاي آلوده به سالم مي شود.

بنابراين بايستي ظرفيت ترمينال، متناسب با مقدار برداشت روزانه محصول باشد. جمع آوري كليه پسته ها قبل از تخليه محصول بعدي در پشت چرخ پوست گيري، ضروري است اين مكان بايد روزانه شستشو و خشك شود.

5 ـ نقش انبار و نگهداري در کنترل آفلاتوکسین پسته

پسته هايي كه مراحل فرآوري آنها به پايان رسيده است و بعد از خشك شدن و درجه بندي از نظر رقم و اندازه تا زمان صادرات در انبار نگهداري مي شوند و بايد از نظر جذب رطوبت مجدد در انبار يا حمله آفات انباري كاملاً تحت مراقبت باشند.

از نظر ميكروبيولوژي ، امكان رشد قارچ در پسته با رطوبت 7% وجود ندارد مگر اين كه بنا به دلايلي در بعضي از قسمتهاي توده محصول ، رطوبت بالا رفته و امكان رشد قارچ فراهم شود .

بنابراين با ايجاد تهويه كافي و نگهداشتن رطوبت نسبي انبار زير 60% و دماي 25 درجه سانتيگراد امكان رشد آفلاتوکسین پسته محدود مي شود.
قبل از انبار كردن محصول جديد بايد انبار كاملاً تميز و ضد عفوني شده و پنجره هاي آن مجهز به توري شود و به طور كلي رعايت اصول انبارداري و نحوه انبايش مورد توجه قرار گيرد.
چنانچه شرايط مناسب جهت تفريخ تخم و رشد لاروهاي آفات انباري يا باغي ـ انباري فراهم شود ، فضولات لاروي به جا مانده محا مناسبي براي رشد و تكثير قارچها خواهد بود.

از آنجايي كه رشد قارچها و فعاليت حشرات در دماهاي پايين كند مي شود ، هر قدر دماي انبار پاين تر باشد نگهداري طولاني محصول امكان پذيرتر خواهد بود.

6 ـ نقش بسته بندي در کنترل آفلاتوکسین پسته

بسته بندي پسته در گوني هاي 50 تا 70 كيلويي كه در حال حاضر براي صدور پسته مورد استفاده قرار مي گيرد و بسته هاي پسته هاي بو داده و نمك زده در انواع سلفون و قوطي هاي فلزي و در ابعاد مختلف براي مصرف داخلي و گاهي صادرات شكل هاي مختلف بسته بندي پسته مي باشد.

بسته بندي بايد به گونه أي باشد كه در طي حمل و نقل و تا زمان مصرف ، شرايط مناسب براي آلودگي پسته را فراهم نكند.

بنابراين با توجه به شيوه انتقال و مدت زماني كه پسته ها بايد نگهداري شوند و ملاحظات اقتصادي ، مي توان از بسته هاي غير قابل نفوذ به رطوبت استفاده نمود. حذف اكسيژن از داخل بسته بندي منجر به كاهش فعاليت حشرات و قارچها شده و از ايجاد واكنشهاي شيميايي جلوگيري مي كند.
انتقال پسته به بازارهاي مصرف خارجي از طريق بنادر يا جاده هاي ترانزيت انجام مي شود. در حمل و نقل دريايي بايد كليه اقدامات لازم براي جلوگيري از جذب رطوبت مجدد و ايجاد شرايط مناسب براي جلوگيري ، مورد توجه قرار گيرد تا در طول اين مدت مسئله أي به وجود نيايد. كانتينرهاي حمل و نقل زميني پسته نيز بايد نسبت به نفوذ رطوبت ايزوله باشند تا در هنگام عبور از نواحي مرطوب و يا مواجهه با بارندگي ، اجازه انتقال رطوبت به پسته داده نشود.

امیدواریم مقاله ارائه شده از کرمون شاپ مورد پسند واقع شده باشد.